38.proza lat 30tych, literatura współczesna

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

38.TENDENCJE W PROZIE LAT TRZYDZIESTYCH

W latach trzydziestych XX wieku ukształtowały się trzy zasadnicze tendencje w powieści:  realistyczna, psychologiczna i groteskowa. 

Tendencje realistyczne nie polegały na powrocie do klasyków. Pewne doświadczenia zostały odrzucone, inne zwłaszcza w tej postaci, jaką nadał im Żeromski, wcielone we wzorzec prozy realistycznej. Najistotniejsze są jej dwie odmiany: pierwsza związana z dziełem Marii Dąbrowskiej, druga z programem grupy Przedmieście. Dąbrowska w „Nocach i dniach” sięgnęła po formę cyklu powieściowego, przedstawiającego dzieje rodziny szlacheckiej w dwóch pokoleniach: od okresu po powstaniu styczniowym do roku 1914. Jest to forma reprezentatywna dla pierwszej połowy XX wieku, choć nie jest to nowością. Cykle owe były zespołem powieści o indywidualnych bohaterach i zdarzeniach niepowtarzalnych, które jako całość składały się na rozległe panoramy epickie. Powieść rodzinna jest zaś programowo narracją o zespołach ludzkich, o środowiskach, bohater nie może być wyizolowaną jednostką. „Noce i dnie” to pierwszy utwór, który w sposób tak konsekwentny wyzwolił się od stylu obowiązującego w polskiej beletrystyce w takich czy innych wariantach od czasu pierwszych prób modernistycznych po prozę Kadena. Druga odmiana prozy realistycznej powstawała pod hasłem powrotu do naturalizmu. Autorzy zgrupowani w Przedmieściu głosili program narracji dokumentalnej, korzystającej z doświadczeń reportażu, utrwalającej większe lub mniejsze realia współczesnego życia społecznego. Wyraża się ona w ograniczeniu fabuły, w umieszczeniu wydarzeń powieściowych w wyraźnie zarysowanym, zwykle ludowym środowisku. Z tradycji realizmu wywodzą się też na autobiograficznych doświadczeniach oparte powieści Z. Uniłowskiego (Wspólny pokój, Dwadzieścia lat życia) oraz reportażowe powieści J. Kurka (Woda wyżej).

Najbardziej reprezentatywną, najszerzej uprawianą odmianą powieści w latach trzydziestych jest powieść psychologiczna. W sposób szczególny koncentruje ona uwagę na  świecie wewnętrznym postaci i z tej sfery czerpie główne czynniki motywacyjne. W powieści tej identyfikacja narratora i bohatera staje się zjawiskiem marginesowym. Na plan pierwszy wysuwa się analiza, stosunek refleksyjny do różnych dziedzin świata intymnego. Sprawą najistotniejszą jest teraz sproblematyzowanie procesów wewnętrznych. Dotyczy ono zazwyczaj określonej sfery przeżyć i działań bohatera, jego takich czy innych kompleksów. Konstrukcja postaci i motywacja jej zachowań podlegają atomizacji- tzw. analiza psychologiczna dotyczyć może tylko wyizolowanego przedmiotu, pisarz ma prawo nie troszczyć się o to, by prowadziła do ogarnięcia całej osobowości bohatera. P. psychologiczną reprezentuje m.in. twórczość Z. Nałkowskiej, J. Iwaszkiewicza, M. Choromańskiego, M. Kuncewiczowej, T. Brezy. Proza ta zerwała radykalnie z linearnym układem zdarzeń. Wydarzenia pokazywane są nie w układzie chronologicznym, ale tak, jak ujawniają się w świadomości bohatera. P. psych. Przedstawia nowe ujęcie czasu. Czas powieściowy nie jest odpowiednikiem czasu fizykalnego, lecz staje się czasem subiektywnym, przeżywanym.

Trzecia odmiana prozy- powieść groteskowa cieszyła się w latach 20 najmniejszym powodzeniem, dopiero w połowie lat trzydziestych (ukazanie się „Sklepów cynamonowych” w 1933 r. i „Sanatorium pod klepsydrą” w 37 r. Schulza) zdano sobie sprawę z jej znaczenia. Literatura ta łączyła się z narastaniem tendencji groteskowych . Kwestionowano przyjęte wizje świata i obowiązujący w nim porządek. Panowała nieufność wobec dominujących hierarchii wartości, dezaprobata współczesnych procesów społecznych, w wyniku których potęgują się tendencje totalitarne, a więc katastrofizm. Towarzyszy temu krytyka zastanych form, tak społecznych, jak artystycznych, oraz żywioł ludyczności. Element parodii gra w prozie groteskowej dużą rolę, jest ona w jakimś stopniu protestem przeciw ustabilizowanym konwencjom literackim i stylom, niekiedy w ogóle przeciw językowi i ograniczeniom jakie on narzuca. Parodia w p. groteskowej nie jest celem sama dla siebie. Z jednej strony bowiem zawarta w niej krytyka schematów i konwencji literackich jest krytyką stojących za nimi wzorców kulturowych, z drugiej zaś służy konstrukcji autonomicznego świata powieściowego. Proza groteskowa dopuszczała wielorakość stylów, lubowała się w ich mieszaniu. Przedstawiciele to oczywiście B. Schulz oraz  W. Gombrowicz.

O twórczości twórców uprawiających daną odmianę powieści mówiła pani Gutkowska na wykładach z 4 i 11 grudnia, więc nie będę już tego rozpisywać.

Nurty w prozie dwudziestolecia (to znalazłam w Internecie, taki trochę inny podział):

- neorealistyczny ("Noce i dnie" oraz Boguszewska, Gojawiczyńska);
- polityczno-dyskusyjny, polemiczny (S. Żeromski "Przedwiośnie");
- psychologiczny (Zofia Nałkowska "Granica", M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka");
- nowatorski nurt prozy historycznej (Jarosław Iwaszkiewicz "Czerwone tarcze", Z. Kossak-Szczucka "Krzyżowcy");
- proza środowiskowa (G. Morcinek "Łysek z pokładu Idy", P. Gojawiczyńska "Dziewczęta z Nowolipek");
- rewolucyjny, hist. i polit. (L. Kruczkowski "Kordian i cham", przedstawienie dwóch racji: szlachcica i chłopa, uczestników powstania listopadowego);
- proza awangardowa (Bruno Schultz "Sklepy cynamonowe", W. Gombrowicz "Ferdydurke", "Zazdrość i medy-cyna");
- literatura faktu, dokumentu (M. Dąbrowska "Pamiętniki chłopów polskich");
- narodziny reportażu (Melchior Wańkowicz "Na tropach Smętka", X. Pruszyński "W czerwonej Hiszpani").