398, Prace z pedagogiki

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

„ Sens życia ‘’

Niniejszy  referat poświęcony został analizie literatury psychologicznej i filozoficznej zajmującej się  zagadnieniem  różnych  aspektów (płaszczyzn)  ludzkiego życia, będących wymiernikami jego jakości .

Jako, że trudno jest precyzyjnie i jednoznacznie określić co to jest ‘’ jakość życia” ( wnikliwa literatura zagadnienia nie pozwoliła autorce niniejszej pracy doszukać się definicji  „jakości życia”) w poniższym  referacie omówione zostały pewne płaszczyzny ludzkiej egzystencji, które, w subiektywnym odczuciu autorki tej pracy, mogą stanowić o jej (tej egzystencji) jakości. Do tych aspektów , które zostały poddane analizie  należą:

-                sens i wartość życia  człowieka

-                dążenia i motywy ludzkiego postępowania, określane też mianem „aspiracje”

-                potrzeby ludzkie i sposoby ich zaspokajania

-                szczęście i cierpienie w życiu człowieka

Przed przystąpieniem do rozważań na temat jakości życia człowieka należałoby najpierw ustalić jak definiujemy ów „podmiot”, którego egzystencją zajmować się będziemy. Chodzi tu o OSOBĘ, którą definiować będziemy  za K. Obuchowskim , który podaje, jak następuje:

„ Osobą nazywam jednostkę ludzką, która utrzymuje dystans psychiczny wobec potrzeb i pragnień, rozwija się, kierując sensem swojego istnienia” . (Obuchowski, 1995, s.12)

Jak wskazuje powyższa definicja  każda osoba, każdy człowiek jest odpowiedzialny za swoje życie. Optymalną sytuacją jest taka, w której dana jednostka tak ukierunkuje swoje dążenia , starania i postępowanie, aby osiągnąć jak najwyższą jakość swojego istnienia . Ocena tej jakości należy zarówno do danej jednostki (osoby), (wówczas jest to ocena subiektywna), jak i ocena obiektywna należąca do otoczenia. Najważniejsze w tym jest to, aby wypadkowa tych dwóch ocen była jak najwyższa.

Jednym z aspektów będących niejako wykładnią jakości życia ludzkiego jest jego sens i wartość. Pierwsze z pojęć, o którym będzie traktował niniejszy referat, jest pojęciem bardzo szerokim, na które można spojrzeć z wielu stron, analizować je zgodnie z odczuciami obiektywnymi jak i subiektywnymi. Bogata literatura, którą odnajdujemy rozważając  pojecie sensu życia jest dowodem na to , że termin ten można ująć i opisać w  wieloraki sposób, tak z punktu widzenia filozoficznego , jak i  psychologicznego.

Z drugiej strony sytuacja taka świadczy o tym, że nie istnieje jedna, jasna i spójna definicja owego pojęcia. Owszem , różnorodne definicje przytaczane przez psychologów i filozofów zawierają jakieś wspólne pierwiastki, jednakże każdy z nich ( filozofów i psychologów) prezentuje swój pogląd  na zagadnienie sensu życia, każdy wytycza swoją ścieżkę, po której należy podążać rozważając znaczenie słów „ sens życia”.

Z kolei wartość ludzkiego bytu jest raczej zagadnieniem zaprzątajacym uwagę tylko filozofów. Podobnie jak w przypadku terminu sens życia, znaczenie wartości odnoszącej się do ludzkiego życia, jest trudne do jasnego sprecyzowania.

Poniższe rozważania zatem są  próba  przedstawienia i zanalizowania zaledwie kilku różnych spojrzeń psychologów i filozofów na zagadnienie sensu i wartości  ludzkiej egzystencji.

Słysząc słowa : „ Moje życie nie ma sensu!” czy też  „ Odnalazłem sens życia !” zwykle nie mamy problemu ze zrozumieniem tego, co rozmówca wypowiadający powyższe  słowa chce nam przekazać. Jednakże tak  naprawdę, to tylko „czujemy” , że rozumiemy, że wiemy, a  w rzeczywistości nic nie wiemy. Owo „ niby- rozumienie” ma miejsce  za sprawą języka komunikacji, który Kazimierz  Obuchowski rozumie jako  „ jeden z języków, którego ewolucja przebiega w kierunku maksymalizacji znaczeń, na jednostkę wyrazu.” ( Obuchowski, 1995, s. 243 – przypisy). Chodzi tu o to, że jeden wyraz może zawierać pewną szeroką treść, której „ esencję” rozumiemy , jednak nie potrafimy wyrazić słowami  tej treści. Istnieje wiele takich wyrazów , których znaczenie rozumiemy, ale nie potrafimy podać jakichś precyzyjnych definicji tych słów. Tak więc z całą pewnością jesteśmy  w stanie stwierdzić , że w słowach naszego rozmówcy  tkwi jakaś głębsza treść znaczeniowa, psychologiczna , a nawet filozoficzna.

W tym miejscu rozpocznijmy więc nasze rozważania  nad tą treścią słów „sens życia” wychodząc od najprostrzych określeń , czy tez skojarzeń ,  jakie nasuwaja nam się jako pierwsze zaraz po usłyszeniu lub uświadomieniu sobie tych słów. Są to : celowość istnienia, koncepcja naszej egzystencji, pomysł na życie, plan, który realizujemy dążąc do określonego celu, wspólny mianownik całego życia człowieka.

Obuchowski przytacza słowa Williama James’a, który powiedział: „ Marzę o znalezieniu  powodu , dla którego można chcieć żyć o godzinę dłużej” ( Obuchowski, 1989, s.74). Stąd  kolejne określenie kojarzące się z sensem życia , czyli powód, przyczyna , dla których  czujemy , że chcemy trwać.

Wchodząc głębiej w zagadnienie sensu życia prezentowane przez Obuchowskiego stwierdzamy, że ów sens jest nierozerwalnie połączony z jednostką ludzką i  odnalezienie go poza nią jest niemożliwe, a poszukiwanie poza jednostką – bezskuteczne. Na potwierdzenie tej tezy Obuchowski podpiera się słowami Sorena Kierkegaarda, które brzmią następująco: „ Moje własne życie, moje własne działanie powinno zawierać odpowiedź na to, czy i dlaczego warto żyć. Przecież życie poza człowiekiem i jego działaniem nie ma sensu. Więcej, działanie jest z człowiekiem tożsame w tym znaczeniu, że konstytuuje go.” ( Obuchowski, 1989, s. 74 ) . W słowach tych tkwi głęboka myśl filozoficzna, według której chodzi o to, że jednostka ludzka nie mogłaby istnieć bez ustalonego sensu życia, a sam sens nie istniałby bez jednostki. Słowem: sensu życia nie można ustalić nie biorąc pod uwagę człowieka.

Fakt, że sens życia wiąże się nierozłącznie z jednostką ludzką potwierdzają jeszcze inne słowa Obuchowskiego według których ów sens jest pewną prawdą o człowieku, pewną „kategorią poznawczą, konstruktem naszego umysłu, wartością przypisywaną przez nas rzeczywistości, w której żyjemy, wartością, która uzasadnia  takie , a nie inne formy naszej egzystencji. Sens życia jest w tym ujęciu wynikiem rozpoznania sytuacji, w jakiej osoba działa, i na tej podstawie stworzenia  koncepcji tego, jaki rodzaj życia byłby najbardziej właściwy, godny człowieka, celowy, uzasadniony” ( Obuchowski, 1989, s .75). Prezentowany pogląd jest z gruntu subiektywny , gdyż zakłada, że sens życia rodzi się w umyśle danej jednostki, jest przez nią nadawany i oceniany. Poza tym definicja ta zawiera kolejne określenie , które tłumaczy znaczenie terminu „sens życia”. Chodzi tu o utożsamianie sensu z uzasadnieniem dlaczego dany człowiek żyje tak, a nie inaczej. Kontekst sytuacyjny ma więc  znaczenie.

W  książce zatytułowanej „ Przez  galaktykę  potrzeb”  Obuchowski określił swój stosunek do zagadnienia sensu życia i wyraził to następującymi  słowami: „ Sens  życia jest to potrzeba  dorosłego  człowieka,  polegająca na tym,  że  bez   utworzenia  własnej, abstrakcyjnej  koncepcji  życia, w której  może  on  się pozytywnie  spełnić   do  końca   istnienia,  nie  jest  możliwy  rozwój  jego  osobowości.” ( Obuchowski, 1995, s. 254)  Definicja powyższa wskazuje na to , że niezbędnym i koniecznym warunkiem egzystowania   człowieka  w  świecie, a przede  wszystkim  niezachwianego rozwoju  osobowości  jest  ustalenie własnego scenariusza  postępowania , prowadzącego do satysfakcji i  totalnego  spełnienia. Brak takiego scenariusza może  doprowadzić do różnego  rodzaju nerwic  egzystencjalnych, do  załamania  i rozpadu   osobowości, co  może mieć  tragiczne i niebezpieczne  następstwa. Jednym słowem , jasno określony  sens życia  człowieka  daje mu poczucie  stabilizacji.

Jednakże istnieje  taka możliwość , że człowiek  jest w  stanie  realizować swój sens    życia dopiero w  późnym  wieku. Nie jest to niczym  niestosownym, według  Obuchowskiego, ponieważ nie  istnieją  ramy , czy granice  wiekowe  określające ściśle kiedy ów  sens należy  realizować.  

W  spełnianiu określonego sensu  życia Obuchowski  dostrzega pewne niebezpieczeństwo. To niebezpieczeństwo , to uprzedmiotowienie człowieka. Uprzedmiotowienie takie ma miejsce w sytuacji, kiedy to człowiek jest „ spełniany” przez sens życia, jest mu podporządkowany, a nie odwrotnie, tzn. gdy człowiek jest podmiotem kierującym swoim życiem , panującym nad celami, dążeniami i podejmowanymi działaniami.

Nieco  odmienne  stanowisko niż omawiany  wyżej  Obuchowski , jeśli chodzi  o rozumienie znaczenia  terminu „ sens  życia”, prezentuje  Tadeusz  Czeżowski.  Sens  życia  przekłada  on  na cele  do  jakich dąży jednostka. Wszelkie  działania  podejmowane   w    kierunku  realizacji  tych  celów tworzą  zwartą  dorzeczną  całości i ta całość właśnie to sens  życia. Cele określone  są  przez  różnorakie  potrzeby  człowieka. „ Cele  te nie są  między  sobą  niezależne,  lecz  układają  się  tak , iż  cele  bliższe   są  środkami  do  osiągnięcia  celów  dalszych.  Celami,  które  nie  służą  jako  środki  dla  osiągnięcia  dalszych  celów,  nazywamy  celami  dla   siebie  lub   celami   ostatecznymi.” ( Czeżowski, 1989, s.171).  Ważne jest,  jak  podkreśla  autor  aby jedne  cele  nie  zakłócały  drugich, aby wszystkie  one  były  harmonijnie  zgrane  oraz  aby  wzajemnie  się  wspierały.

Swój  pogląd  na życie  i jego sens  Czeżowski bardzo obrazowo oraz  symbolicznie ujmuje  w  słowach , które  zostały  wykorzystane niniejszej  pracy jako  motto  następującej  treści: „ życie to jakby  zadanie , które  człowiek  otrzymuje   do  rozwiązania – sens życia  zaś  to rozwiązanie, które  trzeba  znaleźć.” ( Czeżowski, 1989, s. 175 )  Życie , które  ma  prowadzić  do  rozwiązania  tego  niezwykle  skomplikowanego  zadania powinno być wolne od  nieprzemyślanych impulsów, kierowanych    niskimi popędami, nieokiełznanymi  siłą  naszej  woli. „ Życiem  bez  sensu  jest życie  kapryśne, z dnia  na  dzień,  od  zachcianki  do  zachcianki,  bez  jasno  wytyczonego  celu.” ( Czeżowski,  1989,  s. 176) 

O sensie życia jako  ukierunkowaniu  celów  i działań z nimi  związanych  pisze Alfred   Adler, który jako jeden z  pierwszych  zajął  się  rozważaniami  nad omawianym  zagadnieniem. Zadając  sobie  pytanie  o sens  życia    trzeba według Adlera  uwzględnić  „ (...)  system  wzajemnej  zależności : człowiek  - kosmos” (Adler, 1986, s. 243). Albowiem, jak postuluje dalej   autor  , życie  jednostki  jest  składową  całego  kosmosu, dlatego więc musi  istnieć  ten  kosmiczny  związek. O tym , że życie jednostki ma sens , jeżeli tworzy  część jakiejś  całości mówi  opisany wyżej Czeżowski, a Adler formułuje  to w  następujący  sposób: „ jednostka  tylko  wtedy  postępuje  we  właściwym  kierunku,  gdy  żyje  i dąży  do  sukcesu  jako  cząstka  całości.”( Adler, 1986, s. 254) Tak  więc życie  danej  osoby  ma sens, jeśli nie opiera  się  on  jedynie  na  własnej  koncepcji  jednostki ,  lecz  jej  dążenia i działania  są tak ukierunkowane, że tworzą pewien pozytywny  wzorzec,  zorientowany  na  dobro  wszystkich  ludzi.  Człowiek  powinien  dążyć  do doskonałości , a nie do mocy czy  siły. Jak  twierdzi  Adler, tą  doskonałością  może  być  Bóg: „ Nie  ulega   wątpliwości,  że  pojęcie   Boga  zawiera (...)  ruch  do  doskonałości  jako  cel, i że  jako  konkretny  cel   doskonałości  najlepiej  odpowiada  niejasnej  tęsknocie  człowieka do  osiągnięcia  doskonałości.” ( Adler, 1986, s. 246)

Sens  życia  wiąże  się  z  wartością, albowiem  wszystkie cele należy  poddać  ocenie  wartości zanim  przejdzie  się  do ich realizowania  i do podjęcia właściwej  decyzji  odnośnie  środków  i narzędzi , jakich  użyjemy do  ich  realizacji  . W tym  miejscu  odejdźmy  zatem  na  moment  od  rozważań  na  temat  sensu  życia,  a  zajmijmy  się  wyjaśnieniem  co  będziemy rozumieli  przez  wartość  życia.  Zacznijmy od  ogólnego  ustalenia terminologii wartości.

Pojęcie „wartość” z pewnością  w  pierwszym  rzędzie  kojarzy  nam  się  z  ekonomią, gdzie  znaczy  ono  mniej  więcej  tyle  , co  „cena”, z  zastrzeżeniem, że „cena”  jest  pojęciem bardziej  konkretnym i węższym  niż „wartość”. Do terminologii  filozoficznej  „ wartość”  została  przyjęta  pod  koniec XIX  wieku  za sprawą  Fryderyka  Nitschego i  jego  hasła :   „przewartościowanie wszystkich  wartości.”  W tym samym wieku wyodrębniona  została  oddzielna  nauka  badająca  wartości, nazwana teorią  wartości  lub po prostu  aksjologią. Nauka  ta  jednak  nie  dostarcza  nam  jasnej definicji  wartości, co wynika  z faktu, że zjawisko  wartości  jest  proste  i nierozkładalne, a  „ To,  co  wygląda  na  definicję „wartości”  jest  raczej  zastąpieniem  wyrazu  przez inny  wyraz  mniej  więcej  to  samo  znaczący, na  przykład  „dobro”. Albo  jest  omówieniem. Omówienie  takie  ma  zwykle  jedną  z  dwu  postaci:  bądź   mówi ,  że  wartość  rzeczy  jest  tą  jej  własnością,  która  czyni, iż lepiej  jest  by  rzecz  ta  była,  niż  nie  była,  bądź  też  mówi, że  wartość  jest  tą  własnością  rzeczy, ze  względu na  którą  chcemy  tę  rzecz  mieć,  ze  względu  na  która  jest  nam  ona  potrzebna.”  (Tatarkiewicz, 1992, s. 76)    

Aby  zanalizować pojecie „ wartości”  trzeba  najpierw  zastanowić  się  „czy wartość  jest  treścią  doznania,  czy  przedmiotem   poznania?” (Czeżowski, 1989, s. 117), to   znaczy , czy  wartość   jest  cechą  przedmiotu,  rzeczy, czy  też  stosunkiem  do niej. ( Tatarkiewicz, 1992, s. 76)  Pytania  ta  spowodowały powstanie dwóch  obozów:  subiektywistów  i  obiektywistów. Ci  pierwsi  uważają, że „ oceny, tj. stwierdzenia   wartości , w  niczym  nie  wzbogacają  opisu  przedmiotu.” ( Czeżowski, 1989, s.117). Ocena  wartości zatem  wyraża  jedynie  nasz  stosunek  do  danego  przedmiotu,  jest wtórna  w stosunku  do  składników  uczuciowych i powstaje  jako  ich  następstwo.

Subiektywiści stworzyli  rodzinę  czterech  koncepcji  minimalistycznych.( Tatarkiewicz, 1992)  Pierwszą z nich  jest  subiektywizm  aksjologiczny  stricto  sensu, wg którego  rzeczy  nie  posiadają  wartości  tylko my  im  je  nadajemy. Kolejna- relatywizm  aksjologiczny-  głosi, że  rzeczy  posiadają  wartość  nie  same  przez  się  , lecz  w stosunku  do  innych  rzeczy,  są  wartościowe  dla  czegoś   lub  kogoś,  nie  są  absolutne.  Werbalizm  aksjologiczny   natomiast   zakłada , że wartość  jest względna,  zmienna w czasie i różnych  warunkach  historycznych ,np. „ Pieniądze  nie  mają  wartości  na  bezludnej  wyspie, piękne  barwy  nie  mają  jej  dla  niewidomego.”  (Tatarkiewicz, 1992, s. 77) . Ostatnia  teoria  subiektywistów  to  sceptyzm  aksjologiczny, zakładająca, że  o  wartościach , które są jedynie wyrazem ludzkich  odczuć  i  upodobań  nic  pewnego  powiedzieć  nie  można.

Według  obiektywistów  składnikiem  pierwotnym  jest  ocena ,która  w  następstwie  wywołuje  takie , a nie  inne  odczucia; przyjemność, radość, bądź też przykrość, grozę,  lęk . Według  teorii maksymalistycznych , głoszonych  przez  zwolenników  tego  obozu,   wartości  są zawsze  obiektywne  i  bezwzględne. Opisując stanowisko  obiektywistów Czeżowski  pisze, że  „ Dla  wyjaśnienia (...) powstania  oceny  jako  stwierdzenia   wartości  przedmiotu  wystarczy  przyjąć  odpowiednie  nastawienie  wartościujące, czyli  postawę  oceniającą estetyczną  lub  moralistyczną (...), która  wraz  z   przedstawieniem  przedmiotu  jest  warunkiem  wystarczającym  dla  powstania  oceny (...).

Warto  podkreślić  w  obliczu istnienia poglądów  subiektywistycznych  i obiektywistycznych , że nie jest  warunkiem  koniecznym , aby  wartości  były  w równym  stopniu  obiektywne  czy  subiektywne.