39 Znaczenie mokradeł w środowisku, kształtowanie środowiska

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Rola mokradeł w środowisku

Mokradła, inaczej zwane ekosystemami lądowymi zależnymi od wody bądź wodno-lądowymi, to ekosystemy pośrednie między typowo wodnymi i typowo lądowymi, często występujące na ich pograniczu, kształtujące się pod wpływem stałego lub okresowego przesycenia podłoża wodą. Występuje w nich hydrofilna (wodolubna) roślinność, z której szczątków, często przy udziale materiału mineralnego powstają hydrogeniczne utwory glebowe. Po odwodnieniu mokradeł zmieniają się w nich warunki glebowe i zasiedlająca je roślinność.

W Konwencji Ramsarskiej wyżej opisane ekosystemy - łącznie ze śródlądowymi zbiornikami wód stojących lub płynących oraz przybrzeżnymi wodami mórz i oceanów (w których głębokość wody podczas odpływu nie jest większa od sześciu metrów) - są określane jako obszary wodno-błotne.

Mokradła pełnią szczególną rolę w kształtowaniu różnorodności biologicznej. Są środowiskiem życia bardzo wielu gatunków roślin i zwierząt. Wśród nich są gatunki rzadkie i zagrożone, w tym znajdujące się na "czerwonych" listach gatunków ginących, m.in.: "Polskiej czerwonej księdze roślin" (np. szachownica kostkowata (Fritillaria meleagris), fiołek bagienny (Viola uliginosa), fiołek torfowy (Viola epipsila), seler błotny (Apium repens), wątlik błotny (Hammarbya paludosa)) i "Polskiej czerwonej księdze zwierząt" (np. bekasik (Lymnocryptes minimus), batalion (Philomachus pugnax), cietrzew (Tetrao tetrix), kulik wielki (Numenius arquata), wodniczka (Acrocephalus paludicola), bąk (Botaurus stellaris)). Niektóre z nich mają wąskie i szczególne wymagania ekologiczne (tzw. gatunki stenotopowe). Mokradła są uważane za jedne z ważniejszych ostoi ptaków w Europie Środkowej. Nierozłącznie są z nimi związane wszystkie występujące w Polsce gatunki płazów.

Jednymi z ważniejszych dla różnorodności biologicznej są wielkoobszarowe mokradła dolin rzecznych, cechujące się dużym zróżnicowaniem siedliskowym i gatunkowym. Dla wielu gatunków zwierząt i roślin, dolinowe ciągi ekosystemów wodno-błotnych pełnią rolę korytarzy ekologicznych. Bagienne doliny czy mozaikowe kompleksy eutroficznych jezior, szuwarów i ekstensywnie użytkowanych wilgotnych łąk i pastwisk charakteryzują się szczególnym bogactwem ptaków. Jednym z najbogatszych pod względem ornitofauny typów ekosystemów leśnych jest związany z okresowymi zalewami wód rzecznych las łęgowy.

Wiele unikatowych pod względem ekologicznym gatunków flory i fauny występuje m.in. na torfowiskach wysokich i przejściowych czy mokradłach źródliskowych. Niewielkie mokradła śródpolne odgrywają niezwykle ważną rolę w kształtowaniu bioróżnorodności rozległych terenów użytkowanych jako grunty orne.

Znaczenie mokradeł dla różnorodności biologicznej jest większe, gdy występują w złożonych układach krajobrazowych - np. w mozaice z leśnymi obszarami niemokradłowymi - i są miejscem żerowania dla gatunków fauny "zamieszkujących" w ich pobliżu, np. orła bielika, kani czarnej i rudej oraz wielu innych.

Mokradła mają duże znaczenie w kształtowaniu zasobów wody. Szczególna rola przypada tu torfowiskom, które niekiedy porównuje się do jezior i mówi o nich jako o zbiornikach retencyjnych.

Nieodwodnione złoża torfowe w 75-85% objętości są wypełnione wodą. Szacuje się, że w złożach torfu w Polsce jest zmagazynowanych 35 mld m3 wody, z czego tylko średnio ok. 480 mln m3 (niecałe 1,4%) bierze udział w ciągu roku w czynnym jej obiegu. Jest to woda, która powierzchniowo lub wgłębnie odpływa z torfowiska lub z niego wyparowuje.

Złoża torfowisk zasilanych wodami podziemnymi znajdującymi się pod ciśnieniem, tamują ich wypływ z ujść mineralnych warstw wodonośnych, tym samym przyczyniając się do zwiększenia zasobów wód podziemnych i zmniejszenia nieregularności odpływu rzecznego.

Torfowiska przyrzeczne przejmują wody powodziowe, które rozlewają się po ich powierzchni (retencja wierzchniej warstwy złóż torfowych jest z reguły bardzo mała w porównaniu z objętością fali powodziowej) i bardzo powoli, ze względu na małe spadki, odpływają do rzeki po przejściu fali powodziowej.

Oprócz torfowisk, również mokradła innych rodzajów stale lub okresowo retencjonują wodę w złożach utworów hydrogenicznych bądź na powierzchni terenu i przeciwdziałają nadmiernemu sczerpywaniu jej podziemnych i powierzchniowych zasobów. Ich możliwości w tym zakresie wynikają głównie z warunków dopływu i odpływu wody. Stosując duże uproszczenie można powiedzieć, że im większy jest powierzchniowy udział mokradeł (a więc i różnego rodzaju obniżeń terenu) na określonym obszarze, tym większe są jego zdolności retencyjne.

Oprócz wymienionych funkcji, mokradła spełniają również znaczącą rolę w kształtowaniu zasobów organicznego węgla i azotu, są biofiltrami oczyszczającymi wodę krążącą w krajobrazie z biogenów i metali ciężkich, w istotny sposób wpływają na warunki klimatyczne, kształtują krajobraz.

Kochajmy Polskie Bagno - czyli po co nam mokradła?

Tereny podmokłe i obszary nadrzeczne to jedne z najcenniejszych przyrodniczo obszarów na świecie. Stanowią one rezerwuary wody pitnej. Odgrywają również niebagatelną rolę dla oczyszczania wód i zmniejszenia zagrożenia powodziowego. Ochrona terenów podmokłych ma prócz walorów ekologicznych również znaczenie ekonomiczne.

Przed 30 laty (2luty 1971rok) w Iranie w miejscowości Ramsar doszło do podpisania międzynarodowej Konwencji Ramsarskiej, czyli "Konwencji o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego" w celu ochrony obszarów podmokłych na Ziemi oraz uświadomienia ludziom ich wagi (także ekonomicznej). Konwencję ratyfikowały do tej pory (2005rok) 141 państwa, w tym także Polska w 1978roku. Przypadająca na 2 lutego rocznica popisania Konwencji obchodzona jest obecnie jako Światowy Dzień Terenów Podmokłych.

Obszary wodno-błotne o znaczeniu międzynarodowym z punktu widzenia ekologicznego, botanicznego, zoologicznego, limnologicznego i hydrologicznego, a w pierwszym rzędzie stanowiące środowisko życia ptaków wodno-błotnych, są wprowadzane do "Spisu obszarów wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym" i obejmowane ochroną. Aktualnie ww. spis zawiera 1387 obszarów wodno-błotnych, o łącznej powierzchni 122 691 471 hektarów, w tym osiem znajdujących się w Polsce (rezerwaty: Jezioro Łuknajno, Jezioro Świdwie, Jezioro Karaś, Jezioro Siedmiu Wysp, Słońsk (który włączony został do powołanego w 2001 roku Parku Narodowego "Ujście Warty"), Stawy Milickie oraz Biebrzański i Słowiński Park Narodowy). Ponadto w 2001 roku Polska zgłosiła do Sekretariatu Konwencji pięć kolejnych obszarów wodno-błotnych w celu włączenia ich do Spisu obszarów Ramsar. Za owe obiekty, szczególnie ważne i warte specjalnej ochrony, uznano: Jezioro Drużno, Wigierski, Poleski i Narwiański Park Narodowy oraz subalpejskie torfowiska w Karkonoskim Parku Narodowym. Warto poza tym podkreślić, że wedle założeń Konwencji, każda z umawiających się stron ma obowiązek chronić nie tylko mokradła umieszczone w Spisie obszarów Ramsar ale również inne cenne obszary wodno-błotne na swoim terytorium.

Sytuacja w Polsce

Polska jest krajem bogatym w tereny podmokłe - jest ich jeszcze około 1,5 mln ha. Są to środowiska bardzo zróżnicowane: od jezior do podmokłych łąk, mokradeł, bagien, torfowisk, wilgotnych lasów, stref zalewowych i wybrzeży. Wszystkie mają ogromne znaczenie dla ochrony zasobów przyrodniczych nie tylko Polski, ale i Europy. Aż 100 terenów podmokłych w Polsce jest uznanych za obszary ważne dla ochrony ptaków w skali europejskiej. Najlepiej znanym przykładem ptaka, którego przetrwanie zależy od terenów podmokłych, jest bocian biały. W Polsce gniazduje więcej bocianów niż w jakimkolwiek innym kraju - jest ich u nas aż 30.000 par - "co czwarty bociek to Polak". Tymczasem na przykład w Danii, gdzie na początku XX w. było ich 4000 tys. par, za sprawą intensyfikacji rolnictwa i osuszania terenów podmokłych zostało już tylko 6!

Niestety sytuacja wielu cennych obszarów podmokłych w dolinach rzek nadal pogarsza się. Znaczna część z nich nie jest wystarczająco chroniona. Do ich niszczenie dochodzi w wyniku prowadzonych prac melioracyjnych, intensyfikacji rolnictwa i postępujących procesów urbanizacyjnych. W chwili obecnej nadrzeczne obszary podmokłe są szczególnie zagrożone przez projekty regulacji rzek, takie jak "Kaskada dolnej Wisły" i "Program dla Odry 2006".

Mokradła to wszelkie ekosystemy ziemnowodne i wodne wraz z występującą w nich roślinnością wilgociolubną (higrofilną), a także powierzchniowe utwory akumulowane w efekcie oddziaływania wody np. torfy, muły i namuły. Integralną częścią mokradeł są cieki i zbiorniki wodne - stawy, jeziora oraz wybrzeża morskie.

Człowiek od najdawniejszych czasów starał się podporządkować sobie siły natury. Zmiany w środowisku wywołane działalnością człowieka przybrały szczególnie na sile na przełomie ostatnich dwóch stuleci. Mokradła należą do tych nielicznych ekosystemów, które przetrwały do naszych czasów zachowując elementy pierwotnej, dzikiej przyrody. Nie dziwi więc fakt, że są miejscem występowania wielu rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin oraz zwierząt. Od zachowania ekosystemów mokradłowych, zależy istnienie nie tylko pojedynczych gatunków ale całych grup systematycznych. Wśród roślin są to np. chronione storczykowate, kilkadziesiąt gatunków rzadkich turzyc, wiele gatunków mszaków, spośród których co najmniej kilkanaście to tzw. gatunki reliktowe. Grupą zwierząt zagrożonych, związanych bezpośrednio z mokradłami, są np. wszystkie występujące w Polsce płazy.

Mokradła, szczególnie torfowiska, pełnią niezwykle ważną rolę w środowisku naturalnym bowiem pod powierzchnią roślinności - w torfach i innych akumulowanych utworach, gromadzą olbrzymie ilości wody, korzystnie wpływając na gospodarkę wodną ogromnych obszarów. Mają również istotne znaczenie w naturalnym procesie samooczyszczania się wód.

Ekosystemy mokradłowe odgrywają również dużą rolę w krążeniu pierwiastków, pozytywnie oddziaływują na przemiany klimatyczne ograniczając m.in. skutki efektu cieplarnianego.

Niezwykle istotnym elementem mokradeł są torfowiska rejestrujące zmiany klimatyczne na przestrzeni wielu tysięcy lat. W niektórych z nich można odnaleźć również zachowane ślady kultury materialnej człowieka.

ROLA MOKRADEŁ

Obieg i magazynowanie wody

Mokradła, szczególnie torfowiska pełnią wyjątkową rolę w gospodarce wodnej naszego kraju. Retencjonują (magazynują) olbrzymie ilości wody. Ocenia się, że w torfowiskach zmagazynowanych jest ok. 35 miliardów m3 wody! Jest to znacznie więcej niż ilość wody pozostająca we wszystkich naszych jeziorach. Torfowiska stanowią więc wielką, naturalną "gąbkę", która chłonie nadmiar wody zapobiegając powodziom i oddaje ją w okresie suszy. Osuszanie, a szczególnie eksploatacja torfowisk negatywnie oddziałuje na zasoby wodne naszego kraju i przyczynia się do strat spowodowanych powodziami.

Krążenie pierwiastków

Mokradła pełnią również istotną rolę w obiegu pierwiastków szczególnie węgla i azotu. Odkładana materia organiczna w postaci złóż torfu i innych osadów organicznych "wyłącza" z obiegu ogromne ilości tych pierwiastków. Ocenia się, że aż 10% pierwotnie zasymilowanego węgla przez rośliny zostaje trwale zakumulowanych w osadach organicznych. "Żywe" ekosystemy mokradłowe przyczyniają się do ograniczania efektu cieplarnianego. Wszelkie działania człowieka degradujące mokradła (osuszanie, eksploatacja) przyczyniają się do uwalniania olbrzymich ilości dwutlenku węgla, tlenku azotu a także metanu. To zjawisko w oczywisty sposób przyczynia się do nasilania efektu cieplarnianego!

Zapis zmian klimatycznych

Torfowiska należą do tej grupy mokradeł, która nieustannie (przy odpowiednim uwodnieniu) odkładają materię organiczną w postaci torfu. Przy zachowaniu korzystnych warunków wodnych (brak tlenu) materia ta nie rozkłada się, lecz ciągle przyrasta. Średnio torfowisko przyrasta ok. 1 mm w ciągu roku. Istniejące w naszym kraju , kilkunastometrowe pokłady torfu, pozwalają prześledzić zmiany roślinności na przestrzeni ostatnich kilkunastu tysięcy lat! Można z dużą dokładnością oznaczyć gatunki roślin porastających torfowisko w kolejnych etapach jego życia. W torfach doskonale zachowują się pyłki roślin rosnących w promieniu kilku kilometrów od samego torfowiska. Dzięki temu wiemy np. jakie lasy porastały Polskę 1000 a nawet 10 000 lat temu. Na podstawie roślinności wiemy także jak zmieniał się nasz klimat.

Zapis dziejów kultury materialnej człowieka

Z uwagi na ograniczony dostęp tlenu w torfowiskach bardzo dobrze zachowują się wszelkie ślady działalności człowieka. Znanych jest wiele stanowisk archeologicznych, a nawet dobrze zachowanych ciał ludzkich sprzed kilku tysięcy lat. Stanowią one niezwykle ważny materiał poznawczy i historyczny wykorzystywany we współczesnej nauce.

Oczyszczanie wód

Opady atmosferyczne, wody podziemne, a szczególnie powierzchniowe w wielu przypadkach bywają mocno zanieczyszczone. Mokradła, a przede wszystkim torfowiska pełnią rolę naturalnych filtrów trwale zatrzymujących i wyłączających z obiegu nadmierne ilości różnych zanieczyszczeń.

Ochrona bioróżnorodności

Dla przyrodnika najważniejszą funkcją mokradeł pozostaje bogactwo występujących tu gatunków roślin i zwierząt. Mokradła ze względu na utrudniony dostęp stanowią ostatnie naturalne ekosystemy i ostoje rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt. W naszym kraju są to np. chronione storczyki czy owadożerne rosiczki.