3938, Big Pack Books txt, 1-5000

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Janusz KryszakLITERATURA Z�EJ CHWILI DZIEJOWEJszkice o drugiej emigracjiTower Press Gda�sk 2001Copyright by Janusz Kryszak2WST�PZ�� chwil� dziejow� nazwa� Adam Cio�kosz czas utraty przez kraj politycznej samodzielno�cii wymuszonej tym emigracji. Ale nie traci� te� wiary, �e owa z�a chwila dziejowa przeminie, a�Polska powr�ci do swoich praw niezbywalnych do niepodleg�o�ci�. Pisa� te s�owa wmomencie najtrudniejszym, w ko�cu czerwca 1945 roku, gdy g��wni uczestnicy koalicjiantyhitlerowskiej decydowali si� uzna� za jedyne legalne przedstawicielstwo pa�stwapolskiego Tymczasowy Rz�d Jedno�ci Narodowej z siedzib� w Warszawie; londy�ski rz�dTomasza Arciszewskiego (w sk�ad jego gabinetu wchodzili: Zygmunt Berezowski, JanKwapi�ski, W�adys�aw Folkierski, Adam Tarnowski, Adam Pragier, Bronis�aw Ku�nierz iStanis�aw Sopicki) traci� tym samym dotychczasowy status podmiotu prawami�dzynarodowego. Wojenne u c h o d � s t w o , skupione wok� odtworzonych poza krajemjesieni� 1939 roku konstytucyjnych instytucji pa�stwa, wchodzi�o w faz� dramatycznejtransformacji, z kt�rej wyj�� mia�o jako e m i g r a c j a polityczna, niepodleg�o�ciowaemigracja 1945 roku. �Przed nami mrok� � te s�owa A. Cio�kosza z przywo�anego tu artyku�udobrze oddaj� klimat, w jakim odnajdywali si� w�wczas rozproszeni w �wiecie wychod�cywojenni.Dzi� wiemy ju�, �e owa z�a chwila dziejowa mia�a trwa� lat kilkadziesi�t, niemal do ko�cawieku. W grudniu 1990 roku, przynajmniej z formalnego punktu widzenia, misjaniepodleg�o�ciowa emigracji dobieg�a ko�ca. Do kraju przekazane zosta�y symboliczneinsygnia urz�du Prezydenta RP, a rz�d emigracyjny, kt�rego ostatnim premierem by� prof.Edward Szczepanik, przekszta�cony zosta� w Komisj� Likwidacyjn� Rz�du RP naUchod�stwie.Rozpowszechnionym przekonaniem jest opinia, �e ka�da emigracja jest nieszcz�ciem. Izapewne wiele w tym mniemaniu s�uszno�ci. Emigracja, zrywaj�c ci�g�o�� biografii,radykalnie odmieniaj�c losy pojedynczych ludzi i ca�ych zbiorowo�ci, jest zapewne dramatemzar�wno w wymiarze indywidualnym jak i spo�ecznym. Ale te� w tym obiegowymmniemaniu pomija si� na og� krzepi�cy aspekt owego specjalnego do�wiadczenia historii.Emigracja jest bowiem poza wszystkim tak�e, jak uj�a to przed laty Stefania Kossowska,�przyrodzonym zdrowym instynktem narod�w�, kt�rym bieg wydarze� odbiera prawo donieskr�powanego kszta�towania swej to�samo�ci. To emigracja m�wi ustami tych, kt�rymodebrano g�os, a sama jej obecno�� w �wiecie podtrzymuje pami�� pogwa�conego porz�dkupolitycznego, moralnego, cywilizacyjnego.�To emigranci � pisa�a S. Kossowska � zaludnili �wiat. Nie ma w historii przyk�adu, byosiedlanie si� w obcym kraju by�o katastrof� dla kraju pochodzenia emigrant�w albo dla nichsamych. Przeciwnie, migracja przynosi korzy�ci demograficzne, ekonomiczne, spo�eczne,polityczne, nawet intelektualne � przyczyniaj�c si� do wymiany idei, do kontaktu r�nychcywilizacji; nawet moralne � podkre�laj�c jedno�� gatunku ludzkiego i solidarno�� r�nychras�.S�owa te s� tym cenniejsze, �e pochodz� z samej emigracji, kt�ra nie chcia�a w swym losiewidzie� tylko i wy��cznie dramatu wielostronnego odosobnienia.3Polska emigracja niepodleg�o�ciowa 1945 roku bywa coraz cz�ciej okre�lana mianemDruga Emigracja. O �drugiej emigracji� pisa� Mieczys�aw Giergielewicz, poj�cie to znalaz�osi� w tytule antologii poetyckiej zamykaj�cej 10 tomowy zbi�r prac Kongresu KulturyPolskiej na Obczy�nie, u�yte wreszcie zosta�o w oficjalnym dokumencie zapowiadaj�cymopracowanie Historii politycznej drugiej emigracji. Mo�na wi�c przypuszcza�, �e termin tenstanie si� obowi�zuj�cym, a zarazem i nobilituj�cym, okre�leniem zjawiska. Nobilituj�cym,bo wszak nie chodzi tu tylko o zwyk�� enumeracj� � w dziejach naszego kraju, cho�by tylkow ci�gu ostatnich dwustu lat, emigracji by�o wi�cej � ale o w a r t o � c i u j � c e usytuowaniewsp�czesnej emigracji zaraz po Wielkiej Emigracji lat trzydziestych wieku XIX, co ma te�wyrazi�cie waloryzowa� jej historyczn� rol� i znaczenie.�wiadomo�� tego kontekstu niezmiennie ci��y�a na wsp�czesnej emigracji przez ca�y czasjej historycznego trwania tak dalece, �e wzory jej zachowa� mog�y by� i bywa�y odbieranejako zbi�r cech zapo�yczonych. Wiele materia�u dowodowego przynosi w tym wzgl�dziezar�wno literatura tworzona na obczy�nie, jak i historia prasy, oficyn wydawniczych, r�nychinstytucji, a tak�e obserwacja �ycia politycznego, obyczajowo�ci emigracyjnej, stylu �yciapo�r�d obcych. Nie bez powodu Juliusz Mieroszewski skre�li� taki z�o�liwy portret Polaka�emigranta:�Polaka do ko�ca jego dni prze�laduje na obczy�nie kompleks �pielgrzyma�tu�acza�. Masamoch�d, telewizj�, pi�knie urz�dzony dom i niew�skie konto w banku � ale wci�� drapujesi� w szaty pielgrzymie, kt�re stanowi� oficjalny frak emigranta.Co robi �pielgrzym-tu�acz� w chwilach wolnych od zaj�� zawodowych? Jak sama nazwawskazuje �pielgrzymuje� do Polski. Pielgrzymuje pokutnie i z pokor�, bo tak przepisujenarodowy rytua��.Ale te�, co podkre�lano niezmiennie w publicystyce i wszelkich innych formachwypowiedzi, w�a�nie owo �wiadomie podj�te dziedzictwo zawarte w romantycznym z duchaidealizmie by�o podstawowym znakiem uczestnictwa w historycznym continuum.Dziedzictwo to bowiem przypomina�o, �e niepodleg�o�� nie jest rzeczywisto�ci� urojon�, alekonkretem mo�liwym do uciele�nienia.Racjonalno�celowy horyzont dobrowolnie przyj�tych zobowi�za� wyznaczy� te�szczeg�lne miejsce kulturze, w tym kulturze literackiej emigracji. Fundamentalny jej senswyra�a si� w formach pisarskich znacznie przekraczaj�cych ograniczone ramy tzw. literaturypi�knej. Od emigracji przecie� oczekuje si� przede wszystkim rzetelnej i nie ska�onejkoniunkturalizmem informacji o spo�ecze�stwie i narodzie w jego codzienno�ci, i w jegodramatycznym zmaganiu si� z w�asn� histori�. Informacji o faktach gdzie indziejprzemilczanych b�d� zafa�szowanych, o faktach niedostatecznie pami�tanych, zbyt �atwousuwanych ze zbiorowej pami�ci � st�d z natury rzeczy tak wielk� rol� odgrywa to wszystko,co wzbogaca zapis �wiadomo�ci historycznej. A wi�c pami�tniki, wspomnienia, dzienniki,dokumenty, zbiory �r�de�, syntezy historyczne pisane dla czytelnika polskiego, ale i obcego.To wszystko buduje zasadniczy korpus emigracyjnego pi�miennictwa i dopiero uchwycenietej specyfiki mo�e by� punktem wyj�cia do wszelkich rozwa�a� na temat tw�rczego dorobkuemigracji.4Nie oznacza to bynajmniej upodrz�dniania tzw. literatury pi�knej wzgl�dem wszelkiegorodzaju �autentyk�w�, ale konstatuje jedynie specyficzny uk�ad sk�adnik�w pi�miennictwaemigracyjnego, odbiegaj�cy od standard�w znanych w kulturze literackiej kraju.Zmys� historyczny o�ywiony do�wiadczeniem �yciowym emigrant�w, kszta�towanywyczuciem szczeg�lnych zada�, jakie na emigracj� nak�adaj� zobowi�zania ideowe,stabilizuje w powa�niejszym stopniu, ni� ma to miejsce w literaturze krajowej, ruchwewn�trznych przekszta�ce� r�norodnych sk�adnik�w pi�miennictwa. Ruch ten � o czym niemo�na zapomnie� � ma te� naturalny rytm samoregulacji stymulowany ci�g�o�ci�uczestnictwa w �yciu literackim i intelektualnym �zw�onej� reprezentacji pokoleniowejpisarzy. To �zw�enie� przekroju generacyjnego jest tutaj nader istotne, rozstrzyga bowiem orodzaju preferencji estetycznych, czasie ich trwania, stosunku do tradycji i dynamiceewolucyjnej. Lektura prawie 400 biogram�w sk�adaj�cych si� na Ma�y s�ownik pisarzypolskich na obczy�nie 1939�1980 informuje, �e podstawowy, najbardziej aktywny tw�rczo,korpus osobowy literatury emigracyjnej sk�ada� si� w zasadzie z dw�ch formacji wcze�niejju� wsp�tworz�cych mniej lub bardziej wyrazi�cie obraz literatury Polski Niepodleg�ej.Pierwsza formacja (nale�eli do niej m.in. Skamandryci) mia�a wpisane w sw� biografi�, jakonajwa�niejsze prze�ycie pokoleniowe, odzyskanie niepodleg�o�ci i jej utrat�, druga natomiast(tu mie�ci si� m.in. tzw. pokolenie 1910) za do�wiadczenie takie gotowa chyba by�aby uzna�s�u�b� wojnie w Polskich Si�ach Zbrojnych. Owa trwaj�ca w czasie stabilno�� socjologiczna� przyp�yw nowych rocznik�w pisarzy by� niewielki � a co za tym idzie, trwa�e osadzeniewyobra�ni w tradycjach schy�ku wieku XIX i pierwszych dekad XX, wywiera�o te� znacz�cywp�yw na charakter tematyczny, problemowy i estetyczny literatury emigracyjnej. Mo�nanawet m�wi� o swoistej monochromatyczno�ci jej obrazu. Wieloletnia dominacja wzor�wskamandryckich, z rzadka tylko prze�amywana wp�ywami rodzimego i obcego nowatorstwaw poezji, w prozie za� przewaga nurtu wspomnieniowego modelowana na mniej lub bardziejjawnym autobiografizmie i stylistycznym uzale�nieniu od tradycji, w po��czeniu zpierwszoplanow� rol� wyobra�ni ukszta�towanych specyfik� pejza�ow�, narodowo�ciow�kres�w wschodnich � to cechy najcz�ciej dzi� postrzegane przez krytyk�. Ich trwa�o�� iwzgl�dnie r�wnomiernie roz�o�ona w czasie aktywno��, nie ulega�y gwa�townymzak��ceniom czy nag�ym przemieszczeniom pod wp�ywem naporu czynnik�w zewn�trznych.Z tego te� wzgl�du stosowana u nas w badaniach literackich periodyzacja lat powojennychtylko w ograniczonym stopniu mo�e by� przydatna dla uchwycenia dynamiki procesuliterackiego emigracji. Jego pewna harmonijno�� nabiera�a w miar� up�ywu czasu znamionnaturalnej ci�g�o�ci, czego nie mo�na by�oby powiedzie� o sytuacji literackiej kraju, gdzieprzebieg wydarze� by� cz�ciej nieci�g�y, pe�en nag�ych zapa�ci, bo zbytnio uwik�any w rytmfakt�w polityczno�spo�ecznych. Z�o�ona ta problematyka dopiero czeka na swego badacza.*Wcale niema�a ju� ilo�� ksi��ek, studi�w i prac rozproszonych w czasopismachpodejmuj�cych zagadnienia emigracji literackiej, zarysowuje dopiero pole obserwacji. Tak�ei ta ksi��ka nie ma bynajmniej charakteru monograficznego, cho� na jej zawarto�ci ci��yniew�tpliwie pokusa widzenia syntetyzuj�cego, a przynajmniej staranie dostrzeganiaproblem�w, z kt�ryc... [ Pobierz całość w formacie PDF ]